تکیه زنجیری، تجلی معماری ایرانی در شهر شاهرود - تور چین ارزان

در شهرستان تاریخی شاهرود، تکیه زیبا و منحصر به فردی به اسم تکیه زنجیری وجود دارد، در تعریف تکیه باید گفت، برای تکیه دو تعریف لغوی شده است؛ یکی از آن که تکیه را کلمه ای عربی دانسته و به معنی محل یا موضعی که به آن پشت داده می گردد و در اصطلاح به معنی خانقاه و محل برگزاری تعزیه می دانند.

تعریف دیگر که از استاد محمد کریم پیرنیا است آن است که: تکیه به معنای بلند است. در اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار این نام برای محل هایی که در آن مراسم تعزیه برگزار می شد به کار می رفت. بیشتر تکایای ایران به صورت مرکز محله بودند و همیشه در طول سال مورد استفاده واقع می شوند.

مطرح شدن (تکیه) فعل وانفعالاتی نمایشی میان بازیگر و تماشاگر را که خصلت ویژه مراسم سنتی محرم بود حفظ کرد و برتری بخشید. وقایع اصلی نمایش بر سکویی بلند و بدون پرده که در وسط تکیه بنا شده بود اجرا می شد. گرداگرد این سکو راه باریک و مدوری بود که تعزیه خوان ها برای نشان دادن طرح های کوچک شامل سفرها، گذشت زمان و تغییر صحنه از آن استفاده می کردند. در اطراف این راه که صندلی مسطح تماشاگران را هم شامل می شد اغلب سکوهای فرعی و کوچکی ساخته شده بود که برخی از صحنه های کوچک را روی این سکوها بازی می کرد. . علاوه بر این ها دو راهرو یا بیشتر در محل تماشاگران وجود داشت که از سکوی اصلی به پشت تکیه راه می برد. این راه رو راه ورود قاصدان، لشکرها، دسته های شامل اسب و شترها بود. زد و خوردها و جنگ های تن به تن معمولاً در پشت سر تماشاچیان و بیرون از چهارچوب تکیه انجام می شد. در واقع، تکیه انگاره ای بود از دشت کربلا و بدین سان اگر گفته گردد تکیه نوعی سنگر برای شیعیان بود چندان گزافه نیست.

تاریخ بنای تکیه زنجیری یا تکیه بازار دقیقاً معلوم نیست. آنچه مسلم است یکی از قدیمی ترین بنای شهر شاهرود بوده و قدمت آن از مسجد امام حسن عسگری (ع) 1132ه. ق - مدرسه قلعه 1204 ه. ق تکیه بیدآباد 1230 ه. ق، تکیه قلعه 1232ه. ق و مسجد آقایان 1248 ه. ق بیشتر است.

تکیه زنجیری بنا به قولی در اواخر دوره صفویه زمان حکومت شاه سلیمان صفوی در آن موقع که شاهرود قصبه ای بیشتر نبود، در قسمت غرب شاهرود به همت خاندان جلالی و وابستگان برای برگزاری مراسم عزاداری با وسعتی موافق احتیاج آن موقع ساخته شده است. در زمان محمدعلی افشار که ظاهراً حاکم وقت شاهرود بود، این بنا توسعه پیدا کرد و به نام تکیه محمدعلی افشار نامیده شد. در دوران حکومت فتحعلی شاه قاجار که شاهرود موقعیت تجاری پیدا کرد و رو به توسعه گذاشت و به صورت شهر نسبتاً عظیمی عایدی بنای تکیه توسعه پیدا کرد و تکیه عظیم شاهرود نامیده شد و چون در وسط بازار آن روز قرار گرفته بود به نام تکیه بازار معروف شد و باز به مناسبت زنجیر عظیمی که در بالای صحن تکیه نصب شد و پوشش پارچه ای روی آن کشیده می شد به نام تکیه یا حسینیه زنجیری هم نامیده می گردد. ازجمله ویژگی های منحصربه فرد این اثر تاریخی و فرهنگی ارزشمند، که به نوعی می تواند تاریخ و قدمت آن را مشخص کند، می توان به عناوین ذیل اشاره نمود:

1. به استناد وقف نامه و طومار تکیه، چنارهای قدیم بسیار عظیم مثل چنار جلوی تکیه و چنار سوخته و چنارهای جلوی مسجد آقا که اکنون وجود دارند و سن آن حدوداً 300 سال تخمین زده می گردد و چنار عظیم مقصود و چهارسوق که از بین رفته اند تاریخ بنای تکیه به قبل از 300 سال پیش تخمین زده می گردد.

2. زنگی که در سال 1198 ه. ق وقف شده و بر روی نخل نسب می گردد.

3. شمعدانی که در سال 1197 ه. ق وقف شده. سنج قدیمی تکیه که در سال 1208 ه. ق وقف شده و لوازم قدیمی تری که بوده و اواخر حکومت رضاشاه جمع آوری شده و برده اند.

4. از نوشته های روی تخته ها معلوم می گردد، اتاق پذیرایی آن در سال 1270، شاه نشین شمالی در سال 1271 و شاه نشین جنوبی در سال 1291 ه. ق بازسازی شده است.

5. ازجمله آثار مانده و باارزش، طومار تکیه است که پارچه ای مربع شکل است به ابعاد حدوداً یک در یک متر که اسامی و مورد مصرف موقوفات بر روی آن نوشته شده و به امضای معتمدان رسیده است.

مراسم طوق برداری و دسته سینه زنی یا عباس از تکیه بازار آغاز و به همان جا ختم می گردد. بعلاوه نخل عظیم شاهرود که مالکیت و تزئینات آن مربوط به تکیه می باشد، روز یازدهم محرم با همکاری تکیه بیدآباد و هیئت باغ زندانی ها و بقیه اقشار با جلال و عظمت برداشته می گردد.

در سال 1364 شمسی بنا به احتیاج با کسب اجازه از امام آدینه وقت حیاط های کوچک متعلق به تکیه جزو سالن اصلی شد و در سال 1384 به همت خدام و اداره اوقاف، شاه نشین شمالی، سقاخانه، چراغ خانه و اتاق پشت دیر بازسازی و بازسازی و سالن های پذیرائی بالا و پایین تکمیل و آشپزخانه نو با وسعت کافی ساخته شد.

در حدود 90 سال پیش زنجیر تکیه بازار را از روسیه آوردند و احتمالاً این زنجیر لنگر یک کشتی قدیمی بوده است و تا به امروز آنچه به اسم تکیه زنجیری در سال های گذشته وجود داشته شامل صحن تکیه، شاه نشین های شمالی و جنوبی و تالارهای شرقی و غربی که هنگام مراسم تعزیه، زنان در قسمت تالارها قرار داشته اند و عظیمان و حاکمان در قسمت شاه نشین ها قرار می گرفتند، بوده است. بعلاوه سالن اصلی و اولیه تکیه در پشت تالار شمال شرقی قرار داشته است. در زیر تالارها (ایوان ها) انبارهایی وجود داشت که در گذشته به اسم اسطبل اسبان عظیمان تکیه و بعلاوه انبار مورد استفاده قرار می گرفت.

اهمیت و ویژگی این تکیه، آن است که حدود 100 سال پیش ترکمان ها به شاهرود حمله می نمایند و محله قلعه سنگ را با سلاح های گرم خود به محاصره درمی آورند تا شاید بتوانند اموالی به دست آورند. چند روز می گذرد و محاصره ادامه پیدا می نماید مردم که از این وضع خسته شده بودند در تکیه بازار جمع می شوند و به مشورت می پردازند بالاخره تصمیم گرفتند دسته جمعی به طرف قلعه سنگی حرکت نمایند و ترکمان ها را بیرون برانند اتفاقاً این موضوع در پنجم محرم اتفاق می افتد و مردم به صورت دسته عظیمی یا عباس یا عباس گویان به طرف قلعه راه می افتند این دسته که هرلحظه شور و هیجان آن بیشتر می گردد به قلعه سنگ نزدیک می گردد.

از حیث ویژگی های معماری این اثر می توان به دوران تاریخی و تغییرات این ادوار اشاره نمود:

الف) اواخر دوره صفویه: به نظر می رسد در این دوره سقف روی شاه نشین جنوبی که تنها سقفی است که به صورت تاق و تویزه کار شده - و آجرهای نمای به کار رفته در این ورودی به مراتب بهتر از ورودی شمالی است و بعلاوه تزئینات به کار رفته در این ورودی به مراتب بهتر از ورودی شمالی می باشد که نشان از اهمیت بالاتر و قدمت بیشتر آن نسبت به فضاهای دیگر بنا است.

آب انبار قدیمی هم که در ارتفاع 5 متری از کف ساخته شده هم به همین دوره می رسد.

ب) دوره قاجار: ایوان ها دور حیاط با توجه به مدارک موجود متعلق به دوره قاجار هستند علت دیگری که وجود دارد آن است که در دوران قاجار ساخت این نوع تکیه ها برای انجام مراسم تعزیه بسیار رواج داشته است.

ج) دوره بعد از انقلاب اسلامی: که در این دوره بنای نو تکیه در قسمت شرقی ساخته و پرداخته شده است و قسمت های مختلفی در فاصله دوره های اول و دوم و سوم به تکیه اضافه شده اند.

ساختمان تکیه زنجیری شامل دو قسمت 1- قسمت نوسازی شده 2- بنای قدیمی است. این بنا در شمال شهر شاهرود و در بافت قدیمی شهر قرار گرفته است و در اطراف آن به فاصله کمتر از 500 متر سه مسجد، یک حمام قدیمی و آب انباری که از فضاهای متعلق به تکیه است قرار گرفته است. تکیه زنجیری در ایام محرم و سایر عزاداری ها مرکز مهمی در منطقه و شهر است.

قسمت به جای مانده از بنای قدیمی شامل یک حیاط مرکزی است که دور تا دور آن در طبقه همکف دارای حجره هایی است که در قسمت شرقی هنگام نوسازی قسمت شرقی بنای قدیمی دیوارهای جدانماینده آن برداشته شده و به صورت یکپارچه است. ورودی جنوبی به علت تزئینات کتیبه گچی و پیشانی چوبی که با آجرکاری و کاشی کاری از اهمیت بیشتری نسبت به ورودی شمالی برخوردار است.

شاه نشین ها روی ورودی های شمالی و جنوبی چند پله بالاتر از کف طبقه اول قرار دارند. شاه نشین طبقه اول دارای سه ستون با سرستون مقرنس کاری شده در طرف حیاط است و احتمالاً محل استقرار افراد مهم در زمان برگزاری مراسم های تعزیه و عزاداری بوده است. دور تا دور حیاط در طبقه اول ایوان با ستون ها و نرده های چوبی قرار گرفته است. راه پله ورودی ایوان ها در قسمت غربی ورودی جنوبی قرار گرفته است که ورودی سالن نوسازی شده و حجره ها و شاه نشین جنوبی هم می باشد.

کمی با فاصله از ورودی جنوبی حیاط یک درخت چنار قطور خشک شده دارد که در قدیم یکی از پایه های زنجیر بوده است و چنار دیگری در قسمت شمالی حیاط قرار داشته که اینک اثری از آن نیست و پایه دیگر زنجیر بوده است. زنجیر فلزی که آلیاژ خاصی از آهن است بر روی دو چنار و دو پایه چوبی که هم اکنون به صورت فلزی است قرار می گرفت. پوشش روی حیاط که عنصری از معماری تکیه های زمان قاجار بوده (تکیه دولت) در ایام عزاداری بر روی زنجیر نصب می گردد.